منابع تاریخی

دوازده امام گنبد منفردی است که درسال 429هجری ساخته شده است که قدیمی ترین بنای موجود دریزد ازحیث سبک بنا ونقش ونگار وکتیبه کوفی رنگ واجداهمیت خاص وموضوع سخن متخصصان تاریخ معماری اسلامی است . آرتواپهام پوپ چند بار ازاین بنا درکتاب طرح هنر ایران یادکرده است وعلاوه بر چاپ دو نقشه و طراحی را که «اریک شریدور»Erick Schroeder   آنرا ترسیم کرده ، در خصوص این بنا می نویسد: «اهمیت بنا بیشتر بخاطر شیوه طاق زنی و پوشش آن است. مسئله قراردادن گنبد برروی چهارگوش در راه حل های پیشین حوزه انتقال فشار باریک و فشرده بوده و ظاهراً  زائده مکانیکی فاقد زیبایی با خصلت خاص بوده است ولی در بقعه دوازده امام این حوزه کاملاً توسعه یافته و بصورت جزء مسلط به تمام مجموعه است»

کتیبه رنگی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی گواه است براینکه گنبد به دستور دو برادر به نامهای ابویعقوب وابومسعود برپا شد . هدف از ساخت این بنا به روشنی مشخص نیست ولی به نظر می رسد محلی برای اعتکاف و عبادت بوده است . نام اصلی این بنا تا زمان صفوی نام دیگری بوده است و از دوره صفویه به بعد بدین نام خوانده می شود. به نظر می رسد وجه تسمیه این بنا به دوازده امام بخاطر سنگ قبری می باشد که در محراب گچبری شده آن نصب گردیده و بر حاشیه سنگ مذکور صلوات کبیر که نام 12 امام ذکرشده، نقر گردیده است.

 درتاریخ یزد در آنجا که از آثار شمس الدین محمد تازیکو سخن می رود اشارت مجملی هست که (( مسجد چهل محراب را انشاء کرد خانقاه وعمارتی عالی بساخت وچهاردانگ ازقریه هنزا را وقف بر آن مسجد کرد ومصلی وعیدگاه مقابل شیخ الاسلام سعید جمال الاسلام محمد بن احمد بن مهریزد بن انوشیروان است وخانه های آن حدود که هنوز به نام شیخ الاسلامی معروف است موید این نظر می باشد ودرهرصورت این خانقاه یا مدرسۀ دو منار بود که علی بن فرامرز در آغاز قرن ششم ساخته وپدرخود شمس الملوک را درزیرزمین آن مدفون ساخته است .

اما معلوم نیست ایشان این بنا را مقبرۀ شیخ الاسلام می دانند ویاقسمتی ازمدرسه دو منار .

 به هر حال بنا چون درسال 429 هجری ساخته شده چگونه می تواند از قرن ششم باشد . درکتیبه موجود مصرح است که بانی آن ابومسعود بهشتی وابویعقوب اسحاق بوده اند . آنچه مسلم است این بنا براساس کتیبۀ موجود در آن توسط ابومسعود بهشتی وابویعقوب اسحاق فرزند که از رؤسای نظامی دستگاه حکومت علاءالدوله بوده اند ساخته شده است . از این دو نفر کتیبه ای هم بر در دروازۀ حظیره موجود بوده است .

مشخصات

این بقعه دارای یک ورودی با قوس سرجناقی با طاق نماهای آجری دوتایی برروی هم در طرفین است. درقسمت فوقانی داخل بقعه درچهارطرف 4 طاقچه با چهارپنجره مشبک آجری تعبیه شده است . زیرگنبد درچهارطرف ، پتکانه وطاق نماها وبا مقرنس گچبری تزیین شده است . درضلع جنوبی محراب قرار داردکه دارای فرورفتگی نسبتاً زیاداست که قسمت بدنه دیوار  آن با کاشی معرق ونقوش گل وبوته اسلیمی آراسته شده که از الحاقات قرن هشتم هجری است . پیشانی محراب مزین به گچبری با نقوش گل وبوته است .گنبد بر روی چهار دیوار به اندازۀ احتمالاً 5/6×5/6  وکلفتی 45/1 متر قرار دارد . درضلع شمالی خطوط کوفی دیده می شودکه قسمت اعظم آن ریخته است. درضلع شرقی وغربی به قرینه دو طاق نما مزین به نقوش زیبای گچبری شده و کارشده با رنگ وهمچنین صفه تعبیه شده است کف داخل بقعه با  آجر پوشیده شده است و پشت بام ونمای خارجی گنبد نیز همچنین آجری می باشد . قسمت فوقانی نمای خارجی بقعه مزین به خطوط کوفی بنایی می باشد .  درگردونه گنبد با مقرنس قطاری تزیین یافته است . وهمچنین در گردونه گنبد، کتیبه ای مزین به نقوش اسلیمی که با رنگ کارشده به چشم می خوردگنبد نیزبصورت دو پوسته،  پیوسته ناری می باشد .  

كتيبه هاي تاريخي

آثاری که داخل گنبد دیده می شود عبارت است از :

1ـ کتیبۀ کوفی تزیینی از رنگ ، بالای سردرگاه نمای غربی که درحاشیه ای ازنقوش گل وبوته قراردارد بدین کلمات :(( مما امرببناء هذه القبه المبارکه ...... ابوالنجم والاسفسهسالارالجلیل .... ابویعقوب بدر واسحق ابنا ینال مولینا (امیرالمومنین ) ابتغاء مرضاة الله وثوابه .فی شهر رمضان سنه تسع وعشرین واربع مائه . ))

2ـ سنگ قبرفخرالدین اسفنجردی به اندازۀ 60×92 که درمحراب نصب است وحدود 115 سال قبل به این محل منقل شده عبارات سنگ قبربه خط ثلث ونسخ وکوفی بدین صورت است :

حاشیه اول : بسم الله الرحمن الرحیم الله ، الله لااله الاهو الحی القیوم لاتاخذة سنه ولانوم له ما فی السموات وما فی الارض من ذاالذی یشفع عنده الاباذنه یعلم مابین ایدیهم وماخلفهم ولایحیطون بشیء من عمله الا بماشاء وسع کرسیه السموات والارض ولا یوده حفظهما وهو العلی العظیم . ( بقره /255 ) حاشیه دوم

دراینجا باید متذکر شد که این سنگ از آن بقعه شیخ احمد فهادان وسنگ مزار اوبوده است . به دلایلی که ذیل توصیف بقعه شیخ احمد فهادان خواهیم گفت فخرالدین اسفنجردی همان شیخ احمد فهادان است که نام احمد را از روی سنگ او محو کرده اند ومحل امحاء اسم بخوبی مشخص است .

3ـ کتیبه کوفی ازرنگ بربالای سردر ورودی ( ضلع شمالی ) که آیه 163 سورۀ بقره است (( والهکم واحد لااله الاهو الرحمن الرحیم )) قسمتی از آن ریخته است .

4ـ کتیبه کوفی از رنگ بر درگاه نمای شرقی آیه 65 سورۀ الغافر ( المومن ) بوده وبعد از (( الاهو )) از آن ریخته است .